Sual: Cenab-ı Hakk’ın onların küfür ve temerrüdlerinden yaptığı ihbar, onların imana gelmelerini imtina derecesine çıkarıyor. Mümteni ve muhal bir şey teklif edilir mi?

Cevap: Cenab-ı Hakk’ın ihbarı, ilmi ve iradesi, sebepten kat’-ı nazarla yalnız küfürlerine taalluk etmez. Ancak ihtiyarlarıyla küfürlerine birlikte taalluk eder. Bu ise ihtiyarlarını nefyetmez ki teklif-i bilmuhal olsun. Bu bahsin tafsilatı gelecektir.

Sual: İman etmeyeceklerini ifade eden لَا يُؤْمِنُونَ ve emsali âyetlere, onları iman etmeye davet etmekten; adem-i imana iman çıkıyor. Bu ise muhal-i aklîdir?

Cevap: Onlara teklif edilen iman, icmalîdir; tafsilî değildir. Her bir âyete, her bir hükme ayrı ayrı, birer birer iman ediniz diye teklif yapılmıyor ki bu mahzur lâzım gelsin.

Sonra küfürlerini sîga-i mazi ile zikretmek, hakkın izhar ve ispatından sonra onların küfrü kucaklayıp kabul etmelerine işarettir. Bunun içindir ki onlara karşı inzarın adem-i inzar gibi faydasız kaldığına سَوَٓاءٌ kelimesiyle işaret yapılmıştır.

Sonra fevkaniyeti ifade eden عَلَيْهِمْ deki عَلٰى onların yüzleri yere yapışmış gibi başlarını kaldırıp âmirlerinin sözünü dinleyemediklerine işarettir.

Ve keza manaya bir zarar ve bir halel îras etmeyen ve terkine tercih edilen عَلَيْهِمْ in zikri, Hazret-i Muhammed aleyhissalâtü vesselâma nazaran inzarın adem-i inzar gibi olmadığına işarettir. Zira inzarda ecr ü sevap vardır.

ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ cümlesindeki hemze ile اَمْ müsavatı ifade ettiğinden سَوَٓاءٌ kelimesine tekiddir. Yahut سَوَٓاءٌ kelimesinden müsavatın bir manası, hemze ile اَمْ den ikinci manası irade edilir. Çünkü müsavatın medarı ya adem-i faydadır veya mûcibin adem-i vücududur.